زندگینامۀ ابوالحسن عمیدی نوری

*زندگینامۀ مرحوم ابوالحسن عمیدی نوری- برگرفته از پیشگفتار کتاب جرم و مجازات، به کوشش محمدعلی جهانی پور

مرحوم ابوالحسن عمیدی­ نوری در سال 1284 خورشیدی به دنیا آمد.[1] در سال­هایی که هنوز دانشگاه تهران تأسیس نشده بود و دانشکدۀ حقوق، به نام مدرسۀ حقوق و علوم ی و اقتصادی» شناخته می­شد، مـوفق به اخذ لیسانس حقوق شد(1306). یک سـال پس از فارغ­ التحصیلی، در وزارت عدلیه استخدام و به عنوان دادیار دادسرای تهران، مشغول به کار گردید. عمیدی نوری، در تاریخ معاصر ایران، بیشتر به عنوان یک رومه ­نگار» شناخته می­شود تا یک حقوقدان. ایشان از دوران تحصیل در مدرسۀ حقوق، برای نشریات مختلف، مقالاتی می­نوشت و به چاپ هم می­رسید.

علاقۀ وی به رومه­ نگاری و همچنین مخالفت او با مجازات» به عنوان پـاسخی به جـرم -همانگونه که از فحوای کلام وی در این کتاب برمی ­آید- باعث شد روحیۀ کار در مسند قضاوت را نداشته باشد. دلیل دیگری که می­تواند مزید بر علت باشد، مخالفت عمیدی نوری با علی اکبر داور» وزیر عدلیه بود در تفسیر اصل 82 قانون اساسی مشروطه مبنی بر اعطای اختیار تغییر و تبدیلِ قضات به وزیر عدلیه که مخالفت آن با این اصل، جنجال زیادی برپا کرد و منجر به استعفای عده­ای از قضات شد.[2]  به همین دلیل، تنها 7 ماه» پس از استخدام، با وزارت عدلیه خداحافظی کرد[3] اما با جامۀ وکالت» به آنجا بازگشت.

از فعالیت­های رومه­ نگاری عمیدی­ نوری مابین سالهای 1308 تا 1320 (سقوط رضاشاه) اطلاع دقیقی در دست نیست اما احتمالاً با توجه به فضای بستۀ این دوران، می­توان گفت ایشان حداقل فعالیتِ جدیِ مطبوعاتی نداشته و تنها به کار وکالت دادگستری مشغول بودند.

بعد از شهریورماه 1320 و باز شدن فضای ی ایران، رومۀ داد» را تحت مدیریت خود منتشر نمود. داد، عصرها منتشر می­شد. اولین شمارۀ آن در بعدازظهر پائیزیِ 20 مهر 1321 چاپ و منتشر شد و تا سال 1340 نیز ادامه یافت اما در طول این سالها چند بار نیز توقیف گردید. مرحوم عمیدی نوری، قلم بسیار روان و البته تند و تیزی داشت. قبل از تأسیس رومۀ داد، در رومه­ های ستارۀ ایران» و مهر ایران» مقاله­ های مؤثّری دربارۀ اوضاع گذشته و موضوعات ی نوشت به طوری که مورد تعقیب قضایی قرار گرفت ولی پس از شش ماه محاکمه، قرار منع تعقیب برایش صادر شد».[4] همزمان با رومه­ نگاری، در حرفۀ وکالت، توانست املاک زیادی را که در محدودۀ مازندران و در دوران نظام ی قبل، غصب شده بود، با احکام دادگاهها، به مالکان­شان برگرداند که موفقیت بزرگی برای او محسوب می­شد. در دولت دوم دکتر محمد مصدق»، عمیدی نوری، مقالات تند و انتقادی علیه دولت، در رومۀ داد منتشر کرد که حاصل آن چند بار توقیف رومه و بازداشت وی بود.

زندگی مرحوم عمیدی نوری، پس از وقایع مرداد 1332 دچار تحولات جدی شد به گونه­ ای که ابتدا به پست معاونت ی نخست ­وزیر سرلشگر زاهدی» منصوب شده و سپس همزمان، ریاست اداره کل انتشارات و تبلیغات را نیز بر عهده گرفت. در سال 1333 نمایندۀ بابل در مجلس شورای ملی شد و در دور بعد نیز در سال 1335 مجدداً از حوزۀ انتخابیۀ بابل به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید. پس از پایان این دورۀ مجلس، عمیدی نوری به همان کار وکالت دادگستری بازگشت.[5]

یک سال پس از انقلاب 57، عمیدی نوری بازداشت و سال 1359 در دادگاه انقلاب، محاکمه شد. نتیجۀ این محاکمه اما عجیب بود؛ اعدام». اعدام، برای فردی که اولین تحول فکری در نظام عدالت کیفری را با نگارش کتاب جرم و مجازات» رقم زد اما نادیده گرفته شده بود. برای نگارندۀ این سطور، علت اعدام عمیدی­ نوری، آن هم در سن 75 سالگی، پوشیده است و تحقیقات من نیز در این زمینه ناقص ماند. اگرچه گفته می­شود که این حکم احتمالاً ارتباطی با گرایشات ی وی پس از مرداد 1332 و همکاری وی با دولتِ به اصطلاح کودتا دارد اما نمی ­توان قطعاً راجع به آن سخن گفت.[6]

از روند زندگانی مرحوم عمیدی نوری، می­توان این برداشت را کرد که ایشان نیز به مانند عدۀ زیادی از رومه ­نگاران یا ت­مداران، چند نوبت دچار استحالۀ فکری شده باشد که شرح آن در این پیشگفتار نمی­ گنجد.

ابوالحسن عمیدی­ نوری، 4 کتاب و هزاران صفحه یادداشت­های روزانه، از خود بر جای گذاشته است. کتاب­های وی عبارتند از: 1- بر ویرانه­ های تخت­ جمشید (1306) 2- جرم و مجازات (1308) 3- مشروح مذاکرات نمایندگان دولت­های ایران و شوروی (1324) 4- آذربایجان دمکرات (1325). یادداشت­های روزانۀ عمیدی نوری که یکی از اسناد مهم تاریخ معاصر ایران است، چند دهه بعد از اعـدام وی، احتمالاً تـوسط خانواده­ اش، در اختیار مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران» قرار گرفته که تا لحظۀ نگـارش این پیشگفتار، 9 جلـد از آن منتشر شده است. متأسفانه اشتغال مـرحوم عمیدی­ نوری به ت، او را از نگارش افکار حقوقی خود به­ ویژه در زمینۀ حقوق کیفری و مجازات­ها بازداشت. از توجه به محتوای این کتاب که در سنین جوانی نوشته شده، اینطور برمی ­آید که چنانچه وی، همین مسیر را ادامه می­ داد، شاید می ­توانست نقش مهمی در تحول زودهنگامِ نظام کیفری ایران ایفا کند.